W świecie akademickim często mówi się o potrzebie „dobrej redakcji” tekstów naukowych. Ale co właściwie oznacza „dobra redakcja”? Dla redaktora językowego, tłumacza czy autora nie jest to pojęcie uniwersalne – jego znaczenie zmienia się w zależności od dziedziny. To, co w jednej dyscyplinie uznawane jest za wzorcowe, w innej może zostać odebrane jako zbyt uproszczone, nadmiernie złożone lub po prostu błędne. Szczególnie wyraźnie widać to w napięciu między stylem akademickim w naukach ścisłych i przyrodniczych (STEM), a tym charakterystycznym dla humanistyki i nauk społecznych (HSS).
Redakcja w STEM: klarowność, precyzja, zwięzłość
W tekstach z zakresu nauk ścisłych, technicznych i przyrodniczych głównym celem jest przekazanie danych, metodologii i wyników w sposób jednoznaczny i możliwy do replikacji. Struktura tekstu jest z reguły sztywno określona, zwykle wg zasady kompozycyjnej znanej jako IMRAD, o której pisaliśmy w osobnym artykule. Styl powinien być funkcjonalny, często bezosobowy, z większą akceptacją dla strony biernej – niekiedy aż do granic sztuczności – co wynika z dążenia do bezosobowej, „obiektywnej” narracji właściwej tym dyscyplinom:
Dobra redakcja tekstu naukowego w dziedzinach STEM oznacza m.in.:
- Usunięcie zbędnych ozdobników stylistycznych, takich jak idiomy, metafory czy sformułowania nieostre semantycznie – wszystko, co może wprowadzać wieloznaczność lub rozpraszać uwagę czytelnika skupionego na treści merytorycznej.
- Redukcję pierwszoosobowej perspektywy, zwłaszcza w partiach opisowych i wynikowych – na rzecz stylu bezosobowego lub konstrukcji w stronie biernej, które sprzyjają neutralności i skupieniu na danych, nie zaś na autorze.
- Weryfikację i ujednolicenie terminologii technicznej, ze szczególnym uwzględnieniem nazw własnych, specjalistycznych fraz, skrótów i jednostek występujących w literaturze danej dziedziny – redakcja powinna zapewniać zgodność z aktualnym stanem wiedzy i słownictwem stosowanym przez środowisko badawcze.
- Dbałość o przejrzystość logiczną wywodu, tj. spójność między kolejnymi etapami argumentacji, czytelne wprowadzanie hipotez, wyraźne wskazanie założeń, wyników i wniosków – bez nadmiernych dygresji czy przeskoków tematycznych.
- Analizę sposobu prezentacji danych ilościowych i wizualnych, w tym tabel, wykresów i diagramów – ich forma powinna być zgodna z konwencjami publikacyjnymi, jednoznaczna i czytelna nawet bez komentarza w tekście głównym.
- Zapewnienie zgodności z wymogami redakcyjnymi konkretnego czasopisma lub wydawnictwa, które często narzucają ściśle określony układ, styl cytowań, formatowanie tabel, objętość streszczenia czy konwencje zapisu bibliograficznego.
W redakcji tego typu tekstów kluczowe jest nie tyle „upiększanie” języka, ile eliminacja niejednoznaczności, nadmiaru dygresji oraz nieprecyzyjnych sformułowań. Styl powinien być możliwie neutralny i „przezroczysty” – tak, by nie odciągał uwagi od danych, metod i wniosków, lecz ułatwiał ich jasne i logiczne przedstawienie.
Redakcja w HSS: styl, argumentacja, głos autora
W humanistyce i naukach społecznych teksty są zwykle mniej sformalizowane i bardziej indywidualne. Autorzy budują narracje, stosują metafory, cytaty i aluzje kulturowe, a istotne jest nie tylko co i jak, lecz także dlaczego. Nawet w bardziej rygorystycznych czasopismach – jak w naukach ekonomicznych czy społecznych – dopuszcza się figuratywny język i perspektywę pierwszoosobową, zwłaszcza we wstępie i zakończeniu, gdzie autor może zaznaczyć swoją obecność. W tradycji anglosaskiej teksty z zakresu HSS nie mają być jedynie podsumowaniem dotychczasowej wiedzy. Przede wszystkim wnoszą nową, autorską perspektywę do dyskusji. Tylko niektóre redakcje mocniej ograniczają taką narrację.
Dobra redakcja tekstu naukowego w dziedzinach HSS oznacza m.in.:
- Wspieranie stylu i głosu autora, zamiast ich ujednolicania. Jeśli autor świadomie używa języka figuratywnego czy eseistycznego, redaktor powinien go wzmacniać, o ile nie koliduje to z wymogami czasopisma lub wydawnictwa. Często zaleca się dominację strony czynnej i narracji pierwszoosobowej. Tekst to raczej kolejny głos w dyskusji niż synteza wiedzy na dany temat.
- Precyzyjna weryfikacja terminologii, z uwzględnieniem różnic między szkołami i tradycjami myślenia, a także zwyczajami panującymi w piśmiennictwie danej dziedziny. Wymaga to dobrej znajomości literatury przedmiotu, kontekstów i dużej czujności interpretacyjnej.
- Wysoką wrażliwość stylistyczną, obejmującą nie tylko poprawność, lecz także rytm, ton i retorykę. Styl ma służyć argumentowi, a nie go osłabiać.
- Świadome zabiegi na kompozycji tekstu, podporządkowane logice argumentacji lub – gdy to konieczne – dostosowaniu do wymogów formalnych, tak by nie zatracić jego indywidualnego charakteru.
- Uwzględnianie kontekstu kulturowego i językowego. Redaktor może zaproponować dodanie przypisów wyjaśniających lokalne odniesienia kulturowe, idiomy, koncepcje czy nazwiska nieoczywiste dla czytelnika spoza danego kręgu.
- Dbanie o spójność narracyjną i użycie cytatów, by jasno oddzielić głos autora od przywoływanych źródeł i uniknąć nadmiernego kolażu cytatów i parafraz.
Oczywiście również w HSS istotne jest zachowanie zgodności z wymogami formalnymi i edytorskimi konkretnego czasopisma czy wydawnictwa. Jednak w przypadku tekstów humanistycznych i społecznych wymogi te w znacznej mierze dotyczą sfery korekty (proofreading, formatowanie), a w mniejszym stopniu samej redakcji merytorycznej i stylistycznej (copyediting). Dla redaktora pracującego w HSS równie ważna, jak poprawność językowa, jest umiejętność wyczucia stylu, tonu i specyfiki dyskursu danej dziedziny. To zadanie, którego nie da się sprowadzić do prostych reguł czy listy parametrów. Wymaga wrażliwości interpretacyjnej, umiejętności weryfikowania propozycji redakcyjnych w literaturze przedmiotu i gotowości do dialogu z autorem.
Punkt sporny: między strukturą a ekspresją
Współpraca między redaktorem a autorem — zwłaszcza w przypadku tłumaczeń lub tekstów interdyscyplinarnych — często bywa źródłem nieporozumień. Autor z obszaru humanistyki może uznać, że redaktor „zbyt spłaszczył” tekst, eliminując cenne niuanse i naruszając rytm wywodu. Z kolei autor reprezentujący nauki przyrodnicze może mieć pretensje, że redakcja nie oczyściła wystarczająco tekstu z dygresji czy nadmiaru słów.
Tymczasem dobra redakcja nie jest mechanicznie stosowanym szablonem. To akt interpretacji, uwzględniający:
- Celu komunikacyjnego – przekonanie recenzentów, popularyzacja, raport grantowy.
- Profilu odbiorcy – wąskie grono specjalistów, interdyscyplinarna komisja, szeroka publiczność.
- Ram gatunkowych i formalnych – artykuł naukowy, rozdział monografii, abstrakt konferencyjny, wniosek grantowy.
Wnioski: redaktor jako tłumacz między światami
W modelowym ujęciu redaktor (lub tłumacz) nie ogranicza się do roli wykonawcy drobnych poprawek ani mechanicznego „czyszczenia” tekstu. Wspiera autora na poziomie językowym i komunikacyjnym, rozumiejąc nie tylko terminologię, lecz także styl wypowiedzi i konwencje retoryczne właściwe danej dyscyplinie: od sposobu kształtowania autorytetu, przez organizację wywodu, logikę i strukturę gramatyczną zdań, aż po subtelności – i granice stosowania – środków stylistycznych.
Profesjonalny redaktor potrafi też precyzyjnie odczytać i wdrożyć wymogi formalne narzucone przez czasopismo, wydawnictwo czy aplikację grantową, często działając z precyzją edytorskiej mikrochirurgii. W erze badań interdyscyplinarnych i transdyscyplinarnych, zdolność do „przełączania się” między różnymi rejestrami akademickimi, stylami argumentacji i oczekiwaniami instytucji staje się kluczową kompetencją – a zarazem standardem edytorskiego profesjonalizmu.
Jan Burzyński
***
Chcesz otrzymać bezpłatny e-book Grupy Mowa?
Zapisz się do naszego newslettera i odbierz bezpłatny e-book! Kliknij tutaj.
Aby dowiedzieć się, jak możemy wesprzeć Cię w Twojej pracy naukowej, zajrzyj tutaj.